เรื่องราวเริ่มต้นขึ้นเมื่อ พระอริฏฐชนก กษัตริย์แห่งกรุงมิถิลา ถูกพระอนุชา (น้องชาย) นามว่า พระโปลชนก ก่อกบฏและปลงพระชนม์ พระมเหสีของพระอริฏฐชนกซึ่งกำลังทรงพระครรภ์อยู่ได้ปลอมตัวหนีออกจากเมืองไปอาศัยอยู่ในเมืองกาลจัมปากะ และได้ประสูติพระโอรสพระนามว่า “มหาชนกกุมาร”
เมื่อพระมหาชนกเจริญวัยขึ้น ก็ได้ทรงทราบถึงชาติกำเนิดและความจริงทั้งหมด พระองค์จึงตั้งปณิธานแน่วแน่ว่าจะต้องเดินทางกลับไปทวงราชบัลลังก์แห่งกรุงมิถิลาคืนมาให้ได้ พระองค์ได้นำสมบัติครึ่งหนึ่งของพระมารดาไปเป็นทุนในการค้าขายทางเรือ เพื่อหวังจะสร้างตัวและรวบรวมไพร่พล
แต่โชคร้ายก็เกิดขึ้นระหว่างการเดินทาง เรือสำเภาของพระองค์ได้ประสบกับพายุใหญ่และอับปางลงกลางมหาสมุทร ลูกเรือและผู้โดยสารคนอื่นๆ ที่ไม่ได้เตรียมตัวต่างพากันร่ำไห้และจมน้ำตายเป็นเหยื่อของฝูงปลาและเต่าไปจนหมดสิ้น
ส่วนพระมหาชนกโพธิสัตว์นั้น พระองค์ทรงมีสติมั่นคงและไม่ได้ตื่นตระหนก พระองค์เตรียมพระวรกายด้วยการเสวยน้ำตาลกรวดและอมน้ำมันไว้เต็มที่ จากนั้นเมื่อเรือแตก พระองค์ก็ได้อาศัยแผ่นกระดานแผ่นหนึ่งแล้วเริ่มว่ายน้ำมุ่งหน้าไปยังทิศทางที่ตั้งของกรุงมิถิลา พระองค์ทรงว่ายน้ำอยู่กลางมหาสมุทรอันเวิ้งว้างเป็นเวลาถึง เจ็ดวันเจ็ดคืน โดยไม่ละทิ้งความเพียรพยายาม แม้จะไม่เห็นฝั่งและไม่เห็นผู้ใดเลยก็ตาม
ในวันที่เจ็ดนั้นเอง นางมณีเมขลา เทพธิดาผู้รักษามหาสมุทร ได้สังเกตเห็นถึงความเพียรพยายามอันยิ่งยวดของพระมหาชนก จึงได้ปรากฏกายขึ้นและทดลองใจโดยตรัสถามว่า “ท่านผู้เจริญ ท่านมองไม่เห็นฝั่ง แต่เหตุใดยังพากเพียรว่ายน้ำอยู่เล่า?”
พระมหาชนกได้ตรัสตอบคำถามอันเป็นอมตะ ซึ่งแสดงถึงหัวใจของวิริยบารมีว่า “ดูก่อนเทพธิดา เราพิจารณาเห็นธรรมเนียมของโลกและผลของความเพียร ฉะนั้นถึงจะมองไม่เห็นฝั่ง เราก็ต้องพยายามว่ายอยู่ร่ำไป บุคคลเมื่อทำความเพียร แม้จะตายไป ก็ชื่อว่าไม่เป็นหนี้ในระหว่างหมู่ญาติ เทวดา และบิดามารดา อนึ่ง บุคคลเมื่อทำหน้าที่ของตน ย่อมไม่เดือดร้อนในภายหลัง”
นางมณีเมขลาเมื่อได้ฟังดังนั้นก็เลื่อมใสในความเพียรของพระองค์เป็นอย่างยิ่ง จึงได้อุ้มพระมหาชนกเหาะไปส่งยังกรุงมิถิลา ในขณะนั้นเอง พระเจ้าโปลชนกได้สวรรคตลงพอดี และไม่มีพระโอรสสืบราชสมบัติ พระมหาชนกจึงได้ผ่านการทดสอบต่างๆ และได้ขึ้นครองราชย์เป็นกษัตริย์แห่งกรุงมิถิลาสืบต่อไป
คติสอนใจ
นิทานชาดก เรื่อง มหาชนกชาดก (พระมหาชนก) นี้สอนให้รู้ว่า “ความเพียรพยายามอย่างไม่ย่อท้อ โดยไม่คำนึงว่าจะมองเห็นผลสำเร็จอยู่เบื้องหน้าหรือไม่ คือคุณธรรมอันสูงสุดที่จะนำพาบุคคลให้สามารถข้ามพ้นมหาสมุทรแห่งความทุกข์ยากไปได้ในที่สุด”
พุทธภาษิต
“วิริเยน ทุกฺขมจฺเจติ” (วิริเยนะ ทุกขะมัจเจติ) คำแปล: บุคคลย่อมล่วงพ้นความทุกข์ได้ เพราะความเพียร
